БОСҚИНЧИЛИК ҲАР ДАВРДА ЖИНОЯТДИР
Бизга маълумки, жамиятнинг иқтисодий асосларини ишлаб чиқариш қуроллари, воситалари ҳамда истеъмол молларидан иборат бўлган мулк ташкил қилади. Давлат эса ўз ҳудудида мулк, хусусан хусусий мулкни муҳофаза қилинишига масъул бўлиб келган.
Амир Темур ҳазратлари ҳам жиноячиликка қарши курашиш ва жамоат хавфсизлигини таъминлаш мақсадида турли қонунларни жорий этганларки, шулардан бири – карвон йулларида кимгадир ҳужум қилиниб, унинг моли тортиб олинса, ўша ернинг ҳокими мол эгасига йуқотилган молнинг икки баробари миқдорида товон тўлашга мажбур қилинган.
Ҳар доим жиноятчиликка қарши самарали курашиш ташкил этилган мамлакат ёки жамиятлар яхши олқишланиб келинган. Замонавий иборалар билан айтганда, бундай жамиятлар тинч ва осойишта, эркин ижод ва фаолият юритиш шароилари бор, инвестиция жозибардорлигига эга, кўпчилик инсонлар талпинадиган минтақалар ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 65-моддасида “Ўзбекистон Республикасида барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилиги ва ҳуқуқий жиҳатдан ҳимоя қилиниши таъминланади”, деб белгилаб қўйилиши ҳам бежизга эмас. Бу билан давлат мулклар дахлсизлиги ва мулкий ҳуқуқларнинг кафили сифатида жамиятда ўз мавқеини эътироф этмоқда.
Қолаверса, кимга тегишли бўлишидан қатъи назар ҳар қандай мулкнинг ҳимоя қилиниши, хусусан ҳуқуқий жиҳатдан ҳимоя қилиниши бирламчи аҳамият касб этиши баробарида инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг бир шакли сифатида намоён бўлмоқда.
Шунинг учун ҳар қандай шаклдаги мулкий ҳуқуқнинг бузилиши, хусусан, турли усулда амалга оширилган босқинчиликларнинг содир этилишида намоён бўлади, бу эса жамият хавфсизлигига сезиларли даражада хавф туғдирадиган кўрсатгич ҳисобланди. Бу эса ўз навбатида, тегишли ҳуқуқий таъсир чораларини кўриш, хусусуан, мулкка нисбатан содир бўладиган кўплаб жиноятлар қатори босқинчилик жиноятига нисбатан самарали профилактик чора-тадбирлар, бундай жиноятга қарши курашишнинг янги усул ва шаклларини ишлаб чиқиш ҳамда амалиётга жорий этилишини тақозо этади.
Савол туғилиши табиий, мулкнинг муҳофазаси ҳақида сўз юритилиб, мавзу нега айнан босқинчилик жинояти томон бурилди?
Босқинчилик жинояти ўзининг содир этилиш усули, келиб чиқиши мумкин бўлган оқибатига кўра, мулкка қарши жиноятлар сирасида – энг хафвлисидир.
Чунки, у мулкка тажавуз қилиш билан бирга, инсон саломатлиги ва ҳаётига ҳам раҳна соладиган жиноят ҳисобланади. Умумий жиноятчиликнинг статистикасига эътибор қаратадиган бўлсак, Статистика агентлигининг маълумотларига кўра, босқинчилик ва талончилик жиноятлари фирибгарлик ёки ўғрилик жиноятларининг олдида кичик кўрсатгични ташкил қилади. Бироқ, ҳар бир рақамларда жабрланувчи ваҳима солувчи, унинг соғлигига зарар етказилишига олиб келадиган ёинки, соғлиғини хавфга қўядиган нохуш ҳолатлар юз берган.
Дарҳақиқат, босқинчилик яъни ўзганинг мол-мулкини талон-торож қилиш мақсадида ҳужум қилиб, ҳаёт ёки соғлиқ учун хавфли бўлган зўрлик ишлатиб ёхуд шундай зўрлик ишлатиш билан қўрқитиб содир этиладиган жиноятдир.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 164-моддасида мазкур жиноят учун жавобгарлик назарда тутилган. Босқинчилик жиноятининг объекти ўзганинг мол-мулкини муҳофаза қилишни таъминловчи, фуқароларнинг ҳаёти ёки соғлиғи хавфсизлигини таъминлашга қаратилган ижтимоий муносабатлардир. Ушбу жиноят объектив томондан ўзганинг мол-мулкини талон-торож қилиш мақсадида шу мулкнинг эгалланишига қаршилик кўрсатган шахснинг ҳаёти ёки соғлиғи учун хавфли бўлган зўрлик ишлатиш ёхуд шундай зўрлик ишлатиш билан қўрқитиб ҳужум қилишда ифодаланади.
Босқинчилик жинояти ҳар қандай ҳолатда қасддан ва ғаразли мақсадларда содир қилинади. Айбдор жиноят содир этишда у томонидан содир этилаётган зўрликнинг жабрланувчи ҳаёти ёки соғлиғи учун хавфлилигини, ушбу зўрлик ўзганинг мулкини ўзи ва ўзга шахслар фойдасига эгаллаш воситаси сифатида ишлатилаётганлигини тушунади ва шуни хоҳлайди. Мазкур жиноятнинг субъекти 14 ёшга тўлган, ҳар қандай ақли расо жисмоний шахс бўлиши мумкин.
Босқинчилик содир этишдаги ҳужум қонунга хилоф равишда очиқдан-очиқ ёки яширин равишда тўсатдан жабрланувчига, яъни мулкдорга, мол-мулкка қонуний равишда эгалик қилувчи мулк эгасига, шунингдек, талон-торож қилишга қаршилик кўрсатаётган бошқа учинчи шахсларга зўрлик ишлатиб ғайриқонуний таъсир кўрсатишда ифодаланади.
Аксарият ҳолларда, босқинчилик вақтида шахсга очиқдан-очиқ ҳужум қилинади, баъзан эса, жабрланувчига сездирмасдан яширинча (масалан, орқадан ўқ узиб, панадан пичоқ уриб) содир этилиши ҳам мумкин. Ҳужум жабрланувчига нисбатан заҳарловчи ёки фалаж қилишга қаратилган воситалар ва моддалар орқали очиқдан-очиқ ёки яширин равишда содир этилиши ҳам мумкин.
Босқинчиликда ишлатиладиган зўрлик жисмоний ёки руҳий бўлиши мумкин. Одатда, босқинчиликда зўрлик ишлатиш ҳужум билан айни бир вақтда содир бўлади, аммо бевосита ҳужумдан кейин куч ишлатилиши ҳоллари ҳам учрайди. Ҳужум бошқа бир шахсга қаратилиб, мол-мулкни эгаллашга тўсқинлик қилмоқчи бўлган бошқа шахсга нисбатан зўрлик ишлатилган ҳоллар ҳам учрайди.
Босқинчиликда ишлатиладиган зўрлик жабрланувчидан тортиб олинган мол-мулкни эгаллаш ёки ўзида сақлаб қолиш усули ҳисобланади. Босқинчиликни квалификация қилиш учун айбдор томонидан зўрликнинг мол-мулк эгаси ёки уни қўриқлаётган шахс ёхуд мулк тасарруфида бўлган шахс ёхуд ўзганинг мулкини эгаллашга тўсқинлик қилган шахсларга нисбатан ишлатилганлигининг аҳамияти йўқ. Ўзганинг мол-мулкини эгаллаш ёки сақлаб қолиш мақсадида зўрлик ишлатилиши жиноятнинг зарурий белгиси ҳисобланади.
Айбдор қачонки шахснинг ҳаёти ёки соғлиғига зўрлик ишлатиш билан таҳдид қилган тақдирдагина, ҳужумни босқинчилик деб малакалаш мумкин.
Бундай зўрлик ишлатиш таҳдиди жабрланувчига руҳий зўрлик орқали ҳам амалга оширилиши мумкин.
Зўрликнинг хусусиятини оғзаки, қуролни кўрсатиш, имо-ишора (масалан, “ўлдираман”, “майиб қиламан”, “кўзингни ўйиб оламан” дейиш) қилиш, жабрланувчининг ҳаётига ёки соғлиғига оғир тан жароҳати етказиши мумкин бўлган қурол, тўппончани, пичоқни ёхуд шу мақсадларда фойдаланиш мумкин бўлган бошқа предметларни жабрланувчига кўрсатиш, шунингдек, ҳужум ҳаракатларини амалга ошириш (оғир предмет билан бошига уришга ҳаракат қилиш, ўқотар қурол ёки пичоқни ўқталиш ва ҳ.к.) орқали ҳам ифодалаш мумкин.
Зўрлик ишлатиш билан таҳдид қилишни амалга ошириш усули: оғзаки, қўл ҳаракатлари ва бошқалар Жиноят кодексининг 164-моддаси билан малакаланишига таъсир қилмайди.
Алишер Турғунов,
Жиноят ишлари бўйича Тошкент шаҳар
Олмазор туман суди судьяси
УЙ-ЖОЙГА КИРИТИШ ВА УЙ-ЖОЙДАН ФЎЙДАЛАНИШ ҲУҚУҚИНИ ЙЎҚОТГАН ДЕБ ТОПИШ ҲАҚИДАГИ ДАЪВОЛАРНИНГ БАЪЗИ ҲУҚУҚИЙ ЖИҲАТЛАРИ
Сўнгги йилларда ўзаро ижтимоий муносабатларнинг ҳуқуқий тартибга солинишида судлар томонидан уй-жой тўғрисидаги қонунчилик нормаларининг ҳам кўплаб қўлланилишига олиб келмоқда. Норманинг амалда қўлланилиши эса, албатта, ундаги тушунмовчилик, камчилик ва бўшлиқ жиҳатларнинг очилишига сабаб бўлади.
Айтиш жоизки, оилавий низоларнинг давоми сифатида уй-жой низоларининг вужудга келиши бугунги кунда энг кўп учрайдиган ҳолат. Жумладан, эр-хотиннинг ажрашиши, хотиннинг уйдан чиқиб кетиши ва келгусида яна уйга кириш ҳақидаги даъво талаби билан судга мурожаат қилиши одатий низолардан бирига айланиб улгурди.
Аксинча, уй-жой мулкдори бўлган эр (хотин), қайнона-қайноталар томонидан уйдан фойдаланиш ҳуқуқни йўқотган деб топиш ҳақидаги даъво аризалари салмоғи ҳам сезиларли даражада ортиб бормоқда.
Ўзбекистон Республикаси Уй-жой кодекси 32 – моддасига мувофиқ, уй, квартира мулкдорининг оила аъзолари, шунингдек, у билан доимий яшаётган фуқаролар, агар уларни кўчириб келган пайтда ёзма равишда бошқа хол қайд этилган бўлмаса, уйдаги, квартирадаги хоналардан мулкдор билан тенг фойдаланишга ҳақлидирлар.
Улар мулкдор берган турар жойга ўзларининг вояга етмаган фарзандларини кўчириб киритишга ҳақлидир, оиланинг бошқа аъзоларини эса, уй, квартира мулкдорининг розилиги билангина кўчириб киритишлари мумкин. Бу шахслар уй, квартиранинг, мулкдори билан оилавий муносабатларни тугатган тақдирда ҳам уларда турар жойдан фойдаланиш ҳуқуқи сақланиб қолади.
Уй, квартиранинг мулкдори билан унинг собиқ оила аъзолари, шунингдек, у билан доимий яшаётган фуқаролар ўртасида турар жойдан фойдаланиш тартиби тарафлар келишуви билан белгиланади.
Турар жой мулкдорининг оила аъзолари деб у билан доимий бирга яшаётган хотини (эри) ва уларнинг фарзандлари тан олинади. Эр-хотиннинг ота-онаси, шунингдек, мулкдор билан доимий яшаётган оилали фарзандлари, агар илгари бу ҳуқуққа эга бўлмаган бўлсалар, фақат ўзаро келишувга биноан мулкдорнинг оила аъзоси деб тан олинишлари мумкин.
Демак, қонун талабидан келиб чиқиб таъкидлаш жоизки, мулкдорнинг оила аъзолари (шунингдек, собиқ оила аъзолари) улар дастлаб уй-жойга кўчириб киритилаётганда бошқача мазмунда ёзма келишувга эришмаган бўлсалар, мавжуд уй-жойдан фойдаланиш (яшаш) ҳуқуқини сақлаб қоладилар. Бу эса, судлар томонидан ушбу мазмундаги даъво талабларининг қаноатлантирилишини назарда тутади.
Шунингдек, уйдан фойдаланиш ҳуқуқини йўқотган деб топиш ҳақидаги даъво талаблари юзасидан қуйидаги ҳуққий асосларни келтириш мумкин.
Фуқаролик кодексининг 5-моддасига кўра, ушбу Кодекс 2-моддасининг биринчи, тўртинчи ва бешинчи қисмларида назарда тутилган муносабатлар қонун ҳужжатлари ёки тарафларнинг келишуви билан тўғридан-тўғри тартибга солинмаган ҳолларда фуқаролик қонун ҳужжатларининг ўхшаш муносабатларни тартибга солувчи нормаси қўлланилади (қонун ўхшашлиги).
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2001 йил 14 сентябрь кунидаги “Уй-жой низолари бўйича суд амалиёти ҳақида”ги 22-сонли қарорининг 18-бандига кўра, Ўзбекистон Республикаси Уй-жой кодексининг 52-моддасига мувофиқ муниципал, идоравий уй-жой фонди ва аниқ мақсадли коммунал уй-жой фондининг уйларидаги турар-жойни ижарага олувчи, унинг оила аъзолари ёки ижарага олувчи билан доимий яшаётган фуқаролар вақтинча бўлмаганларида (агар, турар-жой бўйича узоқ муддат сақланиши кўрсатилмаган бўлса) турар-жой олти ой муддат давомида унинг ҳисобида сақланади. (Шу модданинг иккинчи қисмида баён қилинган ҳолатлар бундан мустасно).
Шахснинг белгиланган муддатдан ортиқ давр мобайнида уйда бўлмаслиги оқибатида турар-жойдан фойдаланиш ҳуқуқи манфаатдор шахсларнинг даъвоси бўйича суд йўли билан йўқотган деб топилиши мумкин.
Агар, суд, шахснинг белгиланган муддатдан ортиқ даврда яшамаслигини узрли сабаблар оқибатида юзага келган деб ҳисобласа, даъвони қаноатлантирмасдан рад этиши мумкин.
Фуқаролик кодексининг 172-моддасига асосан, мулкдорнинг ўз ҳуқуқларини амалга ошириши бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузмаслиги шарт.
Қонунларда назарда тутилган ҳолларда, шартларда ва доирада мулкдор бошқа шахслар унинг мол-мулкидан чекланган тарзда фойдаланишига йўл қўйишга мажбур. Мулкдор ўзининг устунлик мавқеини суиистъемол қилишга, бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини камситадиган ўзга ҳаракатларни қилишга ҳақли эмас.
Бундан кўриниб турибдики, шахснинг турар жойда узрли сабабларсиз олти ойдан ортиқ муддатда бўлмаслиги (яшамаслиги) уйдан чиқариш ҳақидаги даъволарни қаноатлантиришнинг муҳим мезони бўлиб хизмат қилади.
Хулоса ўрнида айтиш лозимки, фуқароларимизнинг уй-жой, унга киритиш, ундан фойдаланиш ҳуқуқини йўқотган деб топиш каби низолар бўйича юқоридаги қонун талабларини билишлари ва тушуниб олишлари ушбу мазмундаги даъволар юзасидан судга мурожаат қилишда даъво асосларини тўғри келтириш кафолати бўлиб хизмат қилади.
Зеро, асосли даъво талабларининг келгусида қаноатлантириш ҳолатлари уларнинг ортиқча маблағи ва вақти тежалиши ҳамда оворагарчиликларнинг олдини олган бўлар эди.
Феруза Астанова,
Фуқаролик ишлари бўйича Шайхонтоҳур туманлараро суди судьяси.
Тошкент шаҳар прокуратурасида пойтахт туманлари прокурор ўринбосарлари ва прокурор ёрдамчилари учун семинар машғулоти ўтказилди.
Семинар машғулотда Тошкент шаҳар судининг фуқаролик ишлари бўйича судьяси С.Сафоева “Суд қарорларининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текширишнинг янги тартиби” мавзусида маъруза қилиб, Ўзбекистон Республикасининг 2023 йил 25 декабрдаги “Суд қарорларининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текшириш тартиби такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодексига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги ЎРҚ-887-сонли Қонунининг мазмун моҳияти, ушбу Қонун асосида процессуал қонунчиликка киритилган ўзгартишлар ҳақида сўзлади.
Тадбирда ушбу Қонун билан Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодексига суд ишларини кўришнинг ўта марказлаштирилишига барҳам берилиши, ишларни вилоят судларида ва унга тенглаштирилган судларда апелляция ёки кассация ва тафтиш тартибида кўриш босқичлари жорий этилгани, Олий судда тафтиш тартибида ҳамда Олий суд Раёсатида қайта кўрилиши, юқори турувчи судлар томонидан қуйи судларнинг бекор қилинган қарорларини янгидан кўриш учун қайтадан ушбу судларга юбориш тартиби чиқариб ташлангани, ҳар бир суд инстанциясининг зиммасига иш бўйича якуний қарор чиқариш мажбурияти юклатилгани, суд қарорларини қайта кўриш босқичларига тафтиш инстанцияси жорий этилишини назарда тутувчи ўзгартириш ва қўшимчалар киритилганлиги ҳақида атрофлича фикр юритилди.