


ФУҚАРО ҲУҚУҚЛАРИ: АПЕЛЛЯЦИЯ ТАРТИБДА КЎРИШНИНГ АҲАМИЯТИ
Маълумки, суд-ҳуқуқ тизимида изчил ислоҳотлар ўтказиш, жумладан, фуқаролик процессуал қонунчиликни доимий такомиллаштириш аҳолининг суд орқали ҳимояланишига оид конституциявий ҳуқуқларини амалга оширишни тўлақонли кафолатлашга хизмат қилади.
Ҳозир фуқароларнинг Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида мустаҳкамлаб қўйилган асосий ҳуқуқ ва эркинликларини апелляция инстанцияси судлари томонидан самарали ҳимоя қилиш, қонунда белгиланган процессуал тартибни тўғри татбиқ этиш, фуқаролик процессуал қонунчилиги нормаларини такомиллаштириш нуқтаи назаридан ғоят долзарб аҳамият касб этади.
Тарихга назар солсак мамлакатимизда апелляция институти дастлаб 1997 йил 30 августда қабул қилинган ва 1998 йил 1 январдан кучга кирган. Суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотларнинг мантиқий давоми сифатида 2000 йил Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодексига “Биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорлари ва ажримлари устидан апелляция шикояти бериш (протест келтириш)” деб номланган 37-боб билан суд қарорларининг қонуний, асосли ва адолатли эканлигини апелляция тартибида текшириш институти киритилган.
Фуқаролик ишларини апелляция тартибида судда кўриш институти жорий этилган кундан шу кунгача фуқароларнинг бузилган ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш борасида самарали инстанция эканини кўрсатди. Апелляция инстанцияси судида иш юритишга оид барча нормалар, аввало, фуқаролик процессуал ҳуқуқининг умумий принципларига асосланиши шарт.
Хорижий тажрибани ўрганиш апелляция институтининг миллий қонунчилигимизда акс этмаган айрим жиҳатларини намоён этади. Ёмонлаштирувчи ҳолатни қўлламаслик қоидаси(non reformatio in peius)нинг мазмуни биринчи инстанция судининг қонуний кучга кирмаган ҳал қилув қарори (ажрими) устидан апелляция шикояти берувчи шахснинг ҳолатини апелляция инстанцияси суди томонидан биринчи инстанция судида эришилган даражага нисбатан ёмонлаштиришга йўл қўйилмасликни билдиради.
Масалан, биринчи инстанция судининг пул суммаларини ундириш тўғрисидаги ҳал қилув қарори бўлиб-бўлиб ижро этилиши белгиланган ҳолда жавобгарнинг берган апелляция шикоятига кўра апелляция инстанцияси суди ишни кўриб дарҳол ижрони таъминласа, бу жавобгарга нисбатан ёмонлаштирувчи ҳолат деб топилади. Ёки даъвогар томонидан апелляция шикояти берилган ҳал қилув қарорига кўра даъво фақат қисман рад этилган бўлса, апелляция инстанцияси судининг даъвони қаноатлантиришни тўлиқ рад этиши даъвогарнинг ҳолатини ёмонлаштириш ҳисобланади.
Ҳозирги вақтда Европа давлатларида фуқаролик суд ишларини юритишда non reformatio in peius қоидаси фанда ҳам, суд амалиётида ҳам анъанавий тарзда қўлланилади. Масалан, Австрия фуқаролик процессида текшириш фақатгина талаб қилинган асослар ва илтимосномалар доирасида амалга оширилади. Текширувчи суднинг қарори, агар бошқа томон талаб этмаса, тарафларнинг ҳуқуқий ҳолатларини ёмонлаштириши мумкин эмас. Фақат айрим ҳоллардагина, масалан, суд ўз ташаббуси билан (ex offico) ҳақиқий эмасликни инобатга олса, томоннинг шикоят қилаётган ҳал қилув қароридаги ҳуқуқий ҳолати ёмонлашиши мумкин.
Апелляция инстанцияси судининг шикоятга нисбатан ёмонлаштирувчи қарор қабул қилишини тўғридан-тўғри бекор қилиш Литва ФПК 313-моддасида қатъий белгилаб қўйилган. Унга кўра, агар ҳал қилув қарори устидан фақат бир томон шикоят қилган бўлса, апелляция инстанцияси суди апелляция берувчи учун шикоят қилганидан кўра ёмонроқ бўлган қарор ёки ажрим қабул қилиши мумкин эмас.
Ушбу моддада ёмонлаштирувчи ҳолатни қўлламаслик қоидаси икки истиснони ўз ичига олади. Жумладан, шикоят қилинган ҳал қилув қарори бекор қилиниб, иш янгидан кўриш учун биринчи инстанция судига қайтарилса ёки ҳал қилув қарори устидан ҳар иккала томон шикоят қилган бўлса, қабул қилинган қарор ёмонлаштирувчи ҳолатни юзага келтирмаган ҳисобланди.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, фуқаролик суд ишларини юритишда “non reformatio in peius” қоидасини муайян шартли қоидалар асосида қўллаш фуқароларнинг ҳуқуқларини суд орқали ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий кафолатини янада кенгайтиради, ҳозирги замон фуқаролик процессуал ҳуқуқи фани тараққиёти йўналишларига ҳам мос келади.
Рахматов Аброр Алиевич
Тошкент шаҳар судининг фуқаролик ишлари бўйича судьяси
Хусаинова Раъно Абдихоликовна
ФИБ Ўртачирчиқ туманлараро судининг судьяси

СУДЬЯ ВА ЁШЛАР УЧРАШУВИ
Пойтахтимизнинг Учтепа тумани 74-умумтаълим мактабида судья ва ёшлар учрашуви ташкил этилди. Унда фуқаролик ишлари бўйича Учтепа туманлараро суди судьяси Шаҳноза Зайниева иштирок этди.
Судья томонидан “Вояга етмаганларнинг меҳнат ҳуқуқлари” мавзусида амалий дарс машғулоти ўтилди.
Судья ўз сўзида юртимизда мустақиллик йилларида кўплаб соҳаларда кенг кўламли ислоҳотлар амалга оширилганлигини, бевосита, қонунчиликни такомиллаштиришга алоҳида эътибор қаратилганлигини, хусусан, вояга етмаганларнинг ҳуқуқларига доир муносабатлар бунинг яққол намунаси эканлигини таъкидлади.
Болалар меҳнатининг боланинг соғлиғига, хавфсизлигига, ахлоқига, ақлий ва жисмоний ривожланишига хавф солувчи, шу жумладан унинг таълим олишига тўсқинлик қилувчи ҳар қандай шакллари тақиқланади.Давлат узлуксиз таълим тизими, унинг ҳар хил турлари ва шакллари, давлат ва нодавлат таълим ташкилотлари ривожланишини таъминлайди.
Тадбирда вояга етмаганлар ҳуқуқлари амалий мисоллар билан батафсил тушунтириб берилди. Ўқувчиларни қизиқтирган саволларга жавоб қайтарилди.




ҚИЛМИШИДАН ХУЛОСА ЧИҚАРМАГАН БЕЗОРИ
Оилада катталар албатта кичикларни тартибга чақиради, баъзан койийди. Уйга кеч келса сабабини сўрайди. Лекин ҳеч қачон жигарига ёмонликни раво кўрмайди. Айрим ҳолларда буни нотўғри тушунадиган укалар ҳам учрайди. Ахир опа ҳам она ўрнида кўрилади.
Ҳамид Долимов (исм-шарифлар ўзгартирилган) Тошкент шаҳрида туғилган. Бўйдоқ ва ишсиз. Муқаддам жиноят ишлари бўйича Миробод туман судининг ҳукми билан босқинчилик жинояти учун судланган бўлишига қарамай, ундан тегишли хулоса чиқариб олмади.
Гап шундаки, Ҳамид 2024-йил 22-октябрь кечки пайт соат тахминан 20:00ларда опасининг қизи, яни жияни билан сайр қилгани чиқишади. Шундан сўнг, кечки пайт 23:30да жиянини олиб уйига қайтганда, опаси Нозима ундан нима сабабдан ярим тунда уйга қайтаётганини, ишламай сандроқлаб юрганини айтганида, ўртада гап қочади. Опа ука ўртасида бақир-чақир, жанжал чиқади.
Худди шу вақтда икки ўртоғи билан кўчадан ўтиб кетаётган Жасур бу жанжалга гувоҳ бўлиб қолади. Йигитнинг аёл билан жанжаллашишига Жасур жим қараб тура олмас эди. Шериклари “қўй, аралашма” дейишига қарамасдан улар олдига бориб жанжални бартараф қилмоқчи, уларни яраштириб қўймоқчи бўлади. Аммо ўзини шер санаган Ҳамид «сени нима ишинг бор, бизни оилавий ишимизга аралашма» деб уни бу ердан кетишини сўрайди. Аммо Жасур кетишни хаёлига ҳам келтирмайди. Шунда аламзада Ҳамид уйига кириб, қўлида пичоқ кўтариб чиқади. Жанжалга аралашган йигитга яхшиликча кетмадинг, энди ўзингдан кўр, дея кўкрак тарафига пичоқ уради. Жасур бундай бўлишини асло кутмаган эди. Ҳеч бир жиддий сабабсиз тан жароҳат олди. Уни ўртоқлари шифохонага олиб боришди. Қилғиликни қилган Ҳамид эса ёрдам бериш ўрнига воқеа жойидан қочиб кетади.
Мазкур иш жиноят ишлари бўйича Сирғали туман судида кўриб чиқилди. Судланувчи судда жабрланувчининг холидан хабар олганини, ҳозирда қилган ишидан пушаймонлигини, кечирим сўрашини айтиб, суддан енгилроқ жазо тайинлашни сўради.
Жасур аҳволи яхшилангани, ҳозирда судланувчига нисбатан даъвоси йўқлигини билдирди. Ҳамиднинг опаси ҳам укасини кечиришларини сўради. Аммо қонун кечирармиди?
Суд Ҳ.Долимовни Жиноят кодекси 277-моддаси 3-қисмининг «г» бандида назарда тутилган жиноятларни содир этганликда айбдор деб топиб, Жиноят кодексининг 60, 61-моддаларига асосан, ҳукмлар мажмуи бўйича мазкур ҳукм билан тайинланган жазога жиноят ишлар бўйича Миробод туман судининг 2022-йил 16-декабрдаги ҳукмига кўра тайинланган жазонинг ўталмаган қисмини қисман қўшиш йўли билан узил-кесил 3 йил 1 ой озодликдан маҳрум қилиш жазосига ҳукм этди.
Арзимаган сабаб билан опасини ранжитган, уларни тартибга чақирган йигитга пичоқ кўтариб чиққан Ҳамид бу қилмишидан хулоса чиқариши керак, албатта.
Фарҳод Ҳикматуллаев,
Жиноят ишлари бўйича Сирғали туман суди раиси
Дилфуза Қурбонбоева,
Ўзбекистон жаҳон тиллари университети талабаси


КОРРУПЦИЯГА БИРГАЛИКДА КУРАШАМИЗ
Тошкент шаҳар иқтисодий судида коррупцияга қарши курашиш масалаларига бағишланган тадбир бўлиб ўтди.
Унда Тошкент шаҳар суди раиси Э. Ходжакулов, Тошкент шаҳар суди раиси ўринбосари — иқтисодий ишлар бўйича судлов ҳайъати раиси И.Алимов, Тошкент туманлараро иқтисодий суди раиси З.Худойқулов, пойтахт иқтисодий судларининг судьялари иштирок этди.
Йиғилишда суд-ҳуқуқ тизимида коррупциянинг олдини олиш, одил судлов жараёнларининг шаффофлигини таъминлаш ва тизимда ички назорат ҳамда масъулиятни кучайтириш масалалари муҳокама қилинди.
Тошкент шаҳар суди раиси Э.Ходжакулов суд-ҳуқуқ тизимида коррупцияга қарши курашнинг бугунги аҳволи ҳақида тўхталиб ўтди.
Судьяларнинг ҳалоллиги, холислиги ва фаолиятида шаффофликни таъминлаш — коррупциянинг олдини олишда ҳал қилувчи омиллардан биридир. Судьянинг касбий ва ахлоқий онгини кучайтириш муҳимдир.
Шу билан бирга, Э.Ходжакулов 2025 йил 11 март куни Олий суд раиси томонидан судьялар ва суд органлари ходимларига йўлланган мурожаатга ҳам алоҳида эътибор қаратди.
Мазкур мурожаатда судьяларнинг ўз фаолиятига танқидий ёндашиши, шахсий масъулиятни ҳис этиши, фуқаролар билан очиқ ва холис мулоқотда бўлиши, ҳар бир қарор қонуний, адолатли ва асосли бўлиши зарурлиги, шундагина фуқаролар суддан рози бўлиб кетиши таъкидланди.
