Ҳеч кимга сир эмаски, собиқ иттифоқ даврида меҳнат қилиш ҳар бир фуқаронинг мажбуралар ияти ҳисобланган ва бунинг учун инсонлар таъқибларга учраганлигини ота-боболаримизнинг ҳикояларида эшитганмиз.
Холбуки, меҳнат қилиш бу инсоннинг мажбурияти эмас – балки ҳуқуқидир.
Мустақиллик даврида мамлакатимизда инсон ҳуқуқлари соҳасидаги ислоҳотлар босқичма-босқич янги поғонага кўтарилди. Хусусан, мажбурий меҳнат ва болалар меҳнатини тугатиш бўйича самарали ишлар амалга оширилмоқда.
Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясининг 23-моддасига асосан ҳар бир инсон меҳнат қилиш, ишни эркин танлаш, адолатли ва қулай иш шароитига эга бўлиш ва ишсизликдан ҳимоя қилиниш ҳуқуқига эга.
Мустақиллик йилларида Ўзбекистон Халқаро меҳнат ташкилотига аъзо бўлди ва ушбу ташкилотнинг 14 та халқаро-ҳуқуқий ҳужжати ва бир қатор конвенциясини ратификация қилди. Улар орасида Болалар меҳнати ва мажбурий меҳнатга қарши курашишга доир конвенция алоҳида эътиборга лойиқ.
Хусусан, миллий ва халқаро саъй-ҳаракатларнинг, шу жумладан, халқаро ҳамкорлик ва халқаро ёрдамнинг бош устувор тамойили сифатида болалар меҳнатини тақиқлаш ва унинг энг ёмон шаклларига барҳам бериш учун болалар меҳнати бўйича асосий ҳужжат бўлиб қолаётган Ишга қабул қилиш учун энг кичик ёш тўғрисидаги 1973 йилги Конвенция ва Тавсияни тўлдирадиган янги ҳужжатларни қабул қилишни зарур деб ҳисоблаб, болалар меҳнатининг энг ёмон шаклларига самарали барҳам бериш шошилинч ва ҳар томонлама саъй-ҳаракатларни — бепул умумий таълим ҳамда болаларни шу турдаги барча ишлардан халос этиш заруратини ҳисобга олган ҳолда ва уларнинг оилалари эҳтиёжларига йўналтирилган ҳолда уларнинг реабилитациясига ва ижтимоий интеграциялашувига кўмаклашиш мақсадида Болалар меҳнатининг энг ёмон шакллари тўғрисидаги Халқаро меҳнат ташкилотининг 182-сон Конвенция қабул қилинган.
Шунингдек, “Мажбурий меҳнатни тугатиш тўғрисида”ги 105-Конвенция Халқаро меҳнат ташкилотининг асос солувчи Конвенцияси ҳисобланиб, ушбу муҳим ҳужжат республикамизда 1997 йил 30 августда ратификация қилинган. Ушбу Конвенцияни маъқуллаган давлат мажбурий меҳнат қўлланишини бартараф этиш юзасидан бир қатор вазифаларни ўз зиммасига олади. Конституциямизнинг 44-моддасида ҳам суд қарори билан тайинланган жазони ижро этиш тартибидан ёхуд қонунда назарда тутилган бошқа ҳоллардан ташқари мажбурий меҳнат тақиқланади деб таъкидлаб ўтилган.
Мустақилликнинг дастлабки йилларида Ўзбекистон далаларида вояга етмаганларнинг, жумладан мактаб ва касб-ҳунар коллежи ўқувчиларини пахта йиғим теримига жалб этилганлиги ҳолатларига барчамиз гувоҳ бўлганмиз.
Давлатимиз раҳбарининг ташаббусига кўра, бу ҳолатларга барҳам бериш учун бир қатор ислоҳотлар амалга оширилди. Жумладан, Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди ва қонунчилик базаси мустаҳкамланди.
Мажбурий меҳнат ва болалар меҳнатини тугатиш бўйича халқаро стандартларни мамлакат ҳаётига тўлиқ татбиқ этиш мақсадида Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йилдаги “2018-2020 йилларда Халқаро меҳнат ташкилотининг Ўзбекистон Республикаси томонидан ратификация қилинган конвенцияларини амалга ошириш бўйича чора-тадбирлар тўғрисида”ги ва “Ўзбекистон Республикасида мажбурий меҳнатга барҳам беришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” қарорлари қабул қилинганлиги барчамизнинг ютуғимиз ва мамлакатимизнинг жаҳон миқёсидаги статусини яхшилашда катта ҳисса қўшди.
Мажбурий меҳнат ва болалар меҳнатидан фойдаланганлик учун жавобгарлик масаласига оид халқаро ва минтақавий ҳужжатлар ҳамда хорижий мамлакатларнинг қонунчилигини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга.
Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 51-моддасига киритилган ўзгартиришларга мувофиқ, эндиликда меҳнатга маъмурий тарзда мажбурлаш учун базавий ҳисоблаш миқдорининг 50 бараваридан 100 бараваригача, худди шундай ҳуқуқбузарлик таълим ташкилотининг педагог ходимига нисбатан содир этилган бўлса базавий ҳисоблаш миқдорининг 100 бараваридан 150 бараваригача жарима солишга сабаб бўлади.
Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 1482-моддасига биноан меҳнатга бирон-бир шаклда маъмурий тарзда мажбурлаш, бундан қонунда назарда тутилган ҳоллар мустасно, худди шундай қилмиш учун маъмурий жазо қўлланилганидан кейин содир этилган бўлса, базавий ҳисоблаш миқдорининг юз бараваридан бир юз эллик бараваригача миқдорда жарима ёки икки йилгача муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш ёхуд икки йилгача ахлоқ тузатиш ишлари билан жазоланади.
Худди шундай ҳаракат вояга етмаган шахсга нисбатан содир этилган бўлса, базавий ҳисоблаш миқдорининг бир юз эллик бараваридан икки юз бараваригача миқдорда жарима ёки уч йилгача муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш ёки уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари билан жазоланади.
Меҳнатга бирон-бир шаклда маъмурий тарзда мажбурлаш, бундан қонунда назарда тутилган ҳоллар мустасно, таълим ташкилотининг педагог ходимига нисбатан худди шундай қилмиш учун маъмурий жазо қўлланилганидан кейин содир этилган бўлса, базавий ҳисоблаш миқдорининг бир юз эллик бараваридан икки юз бараваригача миқдорда жарима ёки уч йилгача муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш ёхуд уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари билан жазоланади.
Сўнгги йилларда бу борадаги амалий ишлар натижаси сифатида, мажбурий меҳнатга, жумладан вояга етмаганларни мажбурий меҳнатга жалб этилиши юзасидан бир қатор айбдор масабдор шахсларга нисбатан маъмурий жавобгарлик қўлланилганлиги ҳолати мамлакатимизда вояга етмаганларни мажбурий меҳнатга жалб этилишига барҳам беришда алоҳида эътибор қаратилаёганлигидан даракдир.
Шу билан бирга, 2017 йил 4 октябрда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг «Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларига ва халқаро меҳнат стандартларига мувофиқ фуқароларнинг кафолатланган меҳнат ҳуқуқларини таъминлашга доир чора-тадбирларни кучайтириш тўғрисида»ги қарори қабул қилинди. Мазкур қарор билан болалар меҳнати ва мажбурий меҳнатдан бирон-бир шаклда фойдаланишнинг олдини олиш ва бунга йўл қўймаслик бўйича ушбу йўналишда комплекс ташкилий-амалий чора-тадбирларни амалга ошириш назарда тутилган парламент назорати институти жорий этилди.
Шуни алоҳида эътироф этиш лозимки, 12 июнь – Бутунжаҳон болалар меҳнатига қарши курашиш куни дунёнинг бошқа мамлакатлари қатори Ўзбекистонда ҳам ҳар йили нишонланади. Ушбу кунни белгилаш ғояси 1997 йил Амстердам ва Ослода бўлиб ўтган конференциялар қарорлари негизида туғилган. 2002 йили Халқаро меҳнат ташкилоти (ХМТ) томонидан мазкур сана, яъни 12 июнь – Болалар меҳнатига қарши курашиш куни, деб расман эълон қилинган.
Мавлуда Бобораимова
По гражданским делам
Мирзо Улуғбек туманлараро суди судьяси.
