НИКОҲ ШАРТНОМАСИ
Никоҳ шартномаси – томонлар эр ва хотиннинг мол-мулки ҳуқуқий тартибини белгилайдиган шартларидан биридир.
Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 6-бобида эр ва хотин мол-мулкининг шартномавий тартиби белгиланган.
Ҳар қандай никоҳ олди келишувини яратишнинг асосий қисмларидан бири – тўлиқ ва холис ошкор этиш жараёнидир. Бу ерда жуфтликлар – қарзлари, активлари, мерослари ёки бошқа молиявий ресурслари ҳақида очиқ маълумот беришлари керак.
Агар молиявий маълумотлар тўлиқ ошкор қилинмаса, суд келишувни ҳақиқий эмас деб топиши мумкин. Шу сабабли, бу жараённи тўғри ташкил этиш тарафларнинг муҳим вазифаларидан бири ҳисобланади.
Никоҳ олди келишувининг асосий қисми – қандай активлар умумий мулк деб ҳисобланиши, қайсилари эса шахсий мулк бўлиб қолиши ва ажрашиш ҳолатида мол-мулк қандай тақсимланиши ҳақидаги келишувдир. Агар келишув бир томон манфаатларини ҳаддан ташқари кўпроқ ҳимоя қилса, суд уни бекор қилиши мумкин. Шунингдек, мол-мулкни тақсимлаш адолатли бўлган тақдирда ҳам, музокара жараёни сезиларли даражада турли қийинчиликларни келтириб чиқариши мумкин.
Шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси 354-моддаси бешинчи қисмига кўра, шартноманинг шартлари тарафларнинг хоҳиши билан белгиланади, тегишли шартнинг мазмуни қонун ҳужжатларида кўрсатиб қўйилган ҳоллар бундан мустасно. Мазкур қоидадан келиб чиқиб, шарҳланаётган моддада шартноманинг предмети ва субъектлари доираси асосида аниқлаштирилади. Масалан, никоҳ шартномаси ёрдамида эр-хотиннинг қонунда белгиланган биргаликдаги умумий мулки режимини ўзларининг хоҳишларидан келиб чиқиб ўзгартириш ҳуқуқларини амалга оширишга имкон беради.
Никоҳ шартномаси эр ва хотиннинг биргаликдаги умумий мулкининг қонунда белгиланган тартибини ўзгартириш, эр ва хотиннинг барча мол-мулкига нисбатан биргаликдаги, улушли ёки алоҳида эгалик қилиш тартибини ўрнатиш, эр ва хотин мол-мулкининг айрим турларига нисбатан биргаликдаги, улушли ёки алоҳида эгалик қилиш тартибини ўрнатиш, эр ва хотиндан ҳар бирининг мол-мулкига нисбатан биргаликдаги, улушли ёки алоҳида эгалик қилиш тартибини ўрнатиш тушунилади.
Умумий асосларга кўра эр ва хотиннинг мол-мулклари қуйидагича асосларга кўра турларга ажратилади:
-эр ва хотиннинг биргаликдаги эгалиги;
-эр ва хотиннинг улушли эгалиги;
-эр ва хотиндан ҳар бирининг алоҳида эгалиги.
Биргаликдаги эгалик деганда, никоҳ шартномаси орқали эр ва хотин умумий мулкининг қонуний тартибини ўзгартиришсиз қолиши англашилади. Улушли эгалик эр ва хотиннинг умумий биргаликдаги мулкига нисбатан уларнинг ҳуқуқлари муайян фоизлар кўринишида улушларга ажратилишини кўрсатиш мумкин. Никоҳ шартномаси бекор қилинган тақдирда улар ушбу шартнома шартларида кўрсатилган нисбатда ўз улушларини олишлари мумкин.
Алоҳида эгалик, биргаликда эгалик ва улушли эгаликдан фарқли равишда эр ва хотин умумий мол-мулкининг уларнинг ҳар бири учун алоҳида қисмларга ажратилишини англатади.
Никоҳ шартномасида эр ва хотин умумий мулкининг қайси қисми эрга ва қайси қисми хотинга тегишли бўлиши назарда тутилиши мумкин ва айнан шу усулда ҳуқуқларни тақсимлаш алоҳида эгаликни англатади. Масалан, эр ва хотиннинг кўчмас мол-мулкига эгалик эр томонидан, кўчар мол-мулкка нисбатан эгалик хотин томонидан амалга оширилиши тартиби улар томонидан танланади.
Дилноза Абдуқодирова,
Фуқаролик ишлари бўйича Учтепа туманлараро суди судьяси