ФУҚАРО ҲУҚУҚЛАРИ: АПЕЛЛЯЦИЯ ТАРТИБДА КЎРИШНИНГ АҲАМИЯТИ
Маълумки, суд-ҳуқуқ тизимида изчил ислоҳотлар ўтказиш, жумладан, фуқаролик процессуал қонунчиликни доимий такомиллаштириш аҳолининг суд орқали ҳимояланишига оид конституциявий ҳуқуқларини амалга оширишни тўлақонли кафолатлашга хизмат қилади.
Ҳозир фуқароларнинг Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида мустаҳкамлаб қўйилган асосий ҳуқуқ ва эркинликларини апелляция инстанцияси судлари томонидан самарали ҳимоя қилиш, қонунда белгиланган процессуал тартибни тўғри татбиқ этиш, фуқаролик процессуал қонунчилиги нормаларини такомиллаштириш нуқтаи назаридан ғоят долзарб аҳамият касб этади.
Тарихга назар солсак мамлакатимизда апелляция институти дастлаб 1997 йил 30 августда қабул қилинган ва 1998 йил 1 январдан кучга кирган. Суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотларнинг мантиқий давоми сифатида 2000 йил Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодексига “Биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорлари ва ажримлари устидан апелляция шикояти бериш (протест келтириш)” деб номланган 37-боб билан суд қарорларининг қонуний, асосли ва адолатли эканлигини апелляция тартибида текшириш институти киритилган.
Фуқаролик ишларини апелляция тартибида судда кўриш институти жорий этилган кундан шу кунгача фуқароларнинг бузилган ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш борасида самарали инстанция эканини кўрсатди. Апелляция инстанцияси судида иш юритишга оид барча нормалар, аввало, фуқаролик процессуал ҳуқуқининг умумий принципларига асосланиши шарт.
Хорижий тажрибани ўрганиш апелляция институтининг миллий қонунчилигимизда акс этмаган айрим жиҳатларини намоён этади. Ёмонлаштирувчи ҳолатни қўлламаслик қоидаси(non reformatio in peius)нинг мазмуни биринчи инстанция судининг қонуний кучга кирмаган ҳал қилув қарори (ажрими) устидан апелляция шикояти берувчи шахснинг ҳолатини апелляция инстанцияси суди томонидан биринчи инстанция судида эришилган даражага нисбатан ёмонлаштиришга йўл қўйилмасликни билдиради.
Масалан, биринчи инстанция судининг пул суммаларини ундириш тўғрисидаги ҳал қилув қарори бўлиб-бўлиб ижро этилиши белгиланган ҳолда жавобгарнинг берган апелляция шикоятига кўра апелляция инстанцияси суди ишни кўриб дарҳол ижрони таъминласа, бу жавобгарга нисбатан ёмонлаштирувчи ҳолат деб топилади. Ёки даъвогар томонидан апелляция шикояти берилган ҳал қилув қарорига кўра даъво фақат қисман рад этилган бўлса, апелляция инстанцияси судининг даъвони қаноатлантиришни тўлиқ рад этиши даъвогарнинг ҳолатини ёмонлаштириш ҳисобланади.
Ҳозирги вақтда Европа давлатларида фуқаролик суд ишларини юритишда non reformatio in peius қоидаси фанда ҳам, суд амалиётида ҳам анъанавий тарзда қўлланилади. Масалан, Австрия фуқаролик процессида текшириш фақатгина талаб қилинган асослар ва илтимосномалар доирасида амалга оширилади. Текширувчи суднинг қарори, агар бошқа томон талаб этмаса, тарафларнинг ҳуқуқий ҳолатларини ёмонлаштириши мумкин эмас. Фақат айрим ҳоллардагина, масалан, суд ўз ташаббуси билан (ex offico) ҳақиқий эмасликни инобатга олса, томоннинг шикоят қилаётган ҳал қилув қароридаги ҳуқуқий ҳолати ёмонлашиши мумкин.
Апелляция инстанцияси судининг шикоятга нисбатан ёмонлаштирувчи қарор қабул қилишини тўғридан-тўғри бекор қилиш Литва ФПК 313-моддасида қатъий белгилаб қўйилган. Унга кўра, агар ҳал қилув қарори устидан фақат бир томон шикоят қилган бўлса, апелляция инстанцияси суди апелляция берувчи учун шикоят қилганидан кўра ёмонроқ бўлган қарор ёки ажрим қабул қилиши мумкин эмас.
Ушбу моддада ёмонлаштирувчи ҳолатни қўлламаслик қоидаси икки истиснони ўз ичига олади. Жумладан, шикоят қилинган ҳал қилув қарори бекор қилиниб, иш янгидан кўриш учун биринчи инстанция судига қайтарилса ёки ҳал қилув қарори устидан ҳар иккала томон шикоят қилган бўлса, қабул қилинган қарор ёмонлаштирувчи ҳолатни юзага келтирмаган ҳисобланди.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, фуқаролик суд ишларини юритишда “non reformatio in peius” қоидасини муайян шартли қоидалар асосида қўллаш фуқароларнинг ҳуқуқларини суд орқали ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий кафолатини янада кенгайтиради, ҳозирги замон фуқаролик процессуал ҳуқуқи фани тараққиёти йўналишларига ҳам мос келади.
Рахматов Аброр Алиевич
Тошкент шаҳар судининг фуқаролик ишлари бўйича судьяси
Хусаинова Раъно Абдихоликовна
ФИБ Ўртачирчиқ туманлараро судининг судьяси