МИКРОҚАРЗ ВА КРЕДИТЛАР: ФОИЗЛАР НЕГА БУНЧА ЮҚОРИ?
Ёхуд йиллик 65 ёки кунлик 0,3 фоиз миқдорда фоиз тўлаш шарти билан микроқарз ёки кредит ажратиш инсофданми?
Кредит ташкилотлари кунлик 0,3 ёки йиллик 65 фоиз тўлаш шарти билан қарз берамиз, деган мазмундаги рекламаларни тарқатаётганига ҳар қадамда дуч келиш мумкин.
Шу ўринда шундай шартлар билан микромолиялаш мумкинми, деган ўринли савол пайдо бўлади.
Ахир кунлик 0,3 фоиз тўлаш шарти билан микроқарз бериш ёки кредит ажратиш бу йиллик 109,5 фоиз тўлаш шарти билан микромолиялаш ҳисобланади. Йиллик 65 фоиз ҳам жуда юқори ставка ҳисобланади. Жисмоний шахсларга ушбу шартлар билан қарз ва кредит ажратиш эса қонун нормаларини бузиш ҳисобланиши мумкин.
Чунки “Нобанк ташкилотлари ва микромолиялаштириш фаолияти тўғрисида”ги қонуннинг 32-моддасига асосан, жисмоний шахсга кредит (микроқарз) бериш шартномаси бўйича йиллик қарз миқдорининг ярмидан кўпини ташкил этадиган суммада фоизлар ҳисоблаш, воситачилик ҳақлари ва неустойка (жарима, пеня) ундириш, жавобгарликнинг бошқа чораларини қўллаш микромолия ташкилотларига ва ломбардларга тақиқланади.
Шунингдек, мазкур қонуннинг 25-моддасида мустаҳкамланишича, Марказий банк нобанк кредит ташкилотлари фаолияти устидан назоратни амалга ошириш микромолия ташкилотлари томонидан бериладиган истеъмол кредитлари ва микроқарзлар, шунингдек, ломбардлар томонидан бериладиган микроқарзлар бўйича фоиз ставкаларининг ва тўловларнинг энг юқори қийматларини белгилашга ҳақли ҳисобланади.
Марказий банк қарори билан тасдиқланган “Қарз олувчи жисмоний шахсларнинг қарз юкини тартибга солиш тўғрисидаги низом”да ҳам кредит ёки микроқарз бўйича асосий қарздан ташқари барча тўловлар, шу жумладан, фоизлар, воситачилик ҳақлари, неустойка (жарима, пеня), жавобгарликнинг бошқа чоралари йиғиндиси йилига қарз миқдорининг ярмидан кўпини ташкил этиши мумкин эмаслиги белгиланган.
Лекин, шунга қарамасдан бугунги кунда ломбардлар ёки микрокредит ташкилотлари ёхуд турли нобанк ташкилотлар томонидан йиллик асосий қарздорликнинг ярмидан кўпини ташкил қиладиган жавобгарлик чораларини белгилаш ёхуд кредит ва микроқарзлар учун юқори фоиз ставкаларини белгилаш ҳолатлари кузатилмоқда.
Хўш, юқоридаги шартларни бузиб тузилган кредит шартномалари ва микроқарз шартномаларининг тақдири нима бўлади?
Фуқаролик кодексининг 116-моддасида қонунчилик талабларига мувофиқ келмайдиган мазмундаги битим, шунингдек, ҳуқуқ-тартибот ёки ахлоқ асосларига атайин қарши мақсадда тузилган битим ўз-ўзидан ҳақиқий эмаслиги белгиланган.
Агар микроқарз шартномаларида йиллик фоизлар асосий қарз миқдорининг ярмидан ортиқ, яъни 50%+ кўринишида назарда тутилган бўлса, бунда шартноманинг мазкур шарти Фуқаролик кодексининг 116-моддасига асосан ўз-ўзидан ҳақиқий эмас, деб ҳисобланади.
Фуқаролик кодексининг 128-моддасида битимнинг бир қисми ҳақиқий саналмаслиги қоидалари белгиланган бўлиб, битимнинг бир қисми ҳақиқий саналмаслиги битимга ҳақиқий саналмаган қисм қўшилмаса ҳам у тузилган бўлар эди, деб тахмин қилиш мумкин бўлса, унинг бошқа қисмлари ҳақиқий саналмаслигига сабаб бўлмаслиги белгиланган.
Ушбу вазиятда қарз шартномасининг фоизлар тўлаш миқдори ва шартини белгилаш тўғрисидаги бандининг ўзигина ўз-ўзидан ҳақиқий ҳисобланмайди, лекин қарз шартномаси тузилган ҳисобланади. Чунки, амалдаги қонунчиликка кўра, қарз шартномаси бўйича шартнома тарафлар қарз суммасига нисбатан фоизлар миқдори ва тартибини келишган, келишмаганидан қатъий назар, пул ёки бошқа ашёни қарз берувчи қайтариш шарти билан қарз олувчига топширган вақтдан бошлаб тузилган ҳисобланади.
Фуқаролик кодексининг 113-моддаси учинчи қисмида ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмаган битим ҳақиқий эмаслигининг оқибатларини қўллаш тўғрисидаги талабни ҳар қандай манфаатдор шахс қўйиши мумкинлиги белгиланган.
Қолаверса, суд бундай оқибатларни ўз ташаббуси билан қўллашга ҳақли. Қарз шартномаси бўйича йиллик асосий қарз суммасининг ярмидан кўп миқдорда фоизлар белгиланган микроқарз шартномалари бўйича қарздорликни ундириш тўғрисидаги даъволарни кўриш жараёнида суд шартноманинг фоизга оид қисми ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмагани сабабли унинг оқибатларини ўз ташаббуси билан қўллаши мумкин.
Агар микроқарз шартномаларида бир нечта мажбуриятни таъминлаш усуллари ёхуд бир нечта жавобгарлик чоралари белгиланган бўлиб, мазкур жавобгарлик чораларининг ҳажмлари қўшилганда уларнинг умумий ҳажми йиллик асосий қарз миқдорининг ярмидан кўпни ташкил қиладиган бўлса, бунда жавобгарлик чораларидан бирини ёки барчаси бўйича шартнома шартлари ўз-ўзидан ҳақиқий эмаслигига олиб келиши мумкин.
Кредит (микромолиялаш) шартномалари мисолида таҳлил қиладиган бўлсак, микроқарз шартномаларидан фарқли равишда қонунда белгиланган юқори ставкадан ошириб фоизлар, пенялар, комиссиялар, хизматлар учун ҳақлар ҳамда жавобгарликнинг бошқа чораларини белгилаган ҳолда тузилган кредит шартномалари амалдаги қонунчиликка асосан кредит шартномаларининг тузилмаган деб топилишига олиб келиши мумкин.
Фуқаролик кодексининг 128-моддасига асосан, кредит шартномаси фоизга оид шартининг ўз-ўзидан ҳақиқий эмаслиги кредит шартномасини тузилмаган деб баҳоланишига олиб келиши мумкин.
Шундай экан, молия ташкилотлари кредит билан боғлиқ фоиз ставкаларини белгилашда қонунга риоя этиши, қолаверса, аҳолига малол келадиган шартлардан чекиниши мақсадга мувофиқ.
Гулруҳ Мамараимова, Фуқаролик ишлари бўйича
Тошкент шаҳар Шайхонтоҳур туманлараро судининг судьяси.
Тошкент шаҳар маъмурий суди томонидан 2023 йилнинг 4 – чорагида 194 та холатда мансабдор шахсларнинг қарори ҳақиқий эмас деб топилган
Тошкент шаҳар маъмурий судлари томонидан 2023 йилнинг 4-чорагида одил судловни амалга ошириш борасидаги фаолияти таҳлил қилинганида маъмурий органларнинг қарорини ҳақиқий эмас, мансабдор шахсларнинг ҳаракати (ҳаракатсизлиги)ни қонунга хилоф деб топиш юзасидан жами 554 та ариза (шикоят) берилган.
Аризаларни кўриш мобайнида 240 та ариза(шикоят) қаноатлантириб, шундан 194 та маъмурий органларнинг қарори ҳақиқий эмас, 46 та холатда мансабдор шахсларнинг ҳаракати (ҳаракатсизлиги) қонунга хилоф деб топилган.
Юқори инстанция судларининг ишларни қуйи судларга юбориш амалиётига чек қўйилди
Бу ортиқча оворагарчиликларга барҳам бериб, иш бўйича барча ҳолатлар суд томонидан ҳар томонлама ва тўлиқ текширилишига замин яратди.
2023 йил 25 декабрда “Суд қарорларининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текшириш тартиби такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик процессуал кодексига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида”ги қонун қабул қилинди.
Шу асосда 2024 йил 1 январдан бошлаб туманлараро судлар томонидан биринчи инстанция судида кўрилган ишларни вилоят ва унга тенглаштирилган судларда апелляция ёки кассация тартибида кўриб чиқиш амалиёти жорий этилди. Бу амалда қандай самара беради?
ЎзА мухбири Тошкент шаҳар суди раисининг ўринбосари – Фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъати раиси Бобир Исломов билан шу ҳақда суҳбатлашди.
– Қонун судда иш юритиш тезкорлиги ва сифатини ошириш, иш бўйича якуний қарорлар қабул қилиш муддатларини асоссиз кечиктиришни бартараф этишга қаратилган. Қонунчиликка ҳар бир суд инстанциясининг зиммасига иш бўйича якуний қарор чиқариш мажбурияти юклатилишини, суд қарорларини қайта кўриш босқичларига тафтиш инстанцияси жорий этилишини назарда тутувчи ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди.
Суд қарорларини қайта кўришда вилоят судларининг ҳамда уларга тенглаштирилган судларнинг имкониятларидан самарали фойдаланиш, шунингдек, фуқаролар ва юридик шахсларнинг шикоят қилиш ҳуқуқидан фойдаланиш имкониятларини янада кенгайтириш мақсадида Фуқаролик процессуал кодексига қатор ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди.
Хусусан, суднинг ажрими устидан шикоят бериш масаласида янги институт – суд ишларини тафтиш тартибида кўриб чиқиш амалиёти жорий этилди. Яъни, юқорида номи келтирилган қонунга асосан, туманлараро, туман (шаҳар) судлари томонидан биринчи босқичда кўрилган ишларни вилоят ва унга тенглаштирилган судларда апелляция ёки кассация тартибида қайта кўриб чиқиш ваколати берилди.
– Бундай тартибнинг ўрнатилиши амалда қандай натижа беради?
– Бу тартиб орқали судда ҳар бир иш бўйича якуний тўхтамга келиш орқали суд қарорлари барқарорлигини таъминлаб, фуқаролар ва юридик шахслар сарсон бўлишининг олди олинади. Чунки юзага келиши мумкин бўлган муаммо ва камчиликларнинг аниқ ечимига қаратилган ҳуқуқий механизмлар яратилди.
Суд ҳал қилув қарорлари ва ажримларининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текшириш шикоят ва билдирилган протест асосида қуйи суд чиқарган ҳал қилув қарорлари, ажримларининг уларга қўйиладиган талабларга жавоб беришини текширишга қаратилган юқори судда иш юритиш (суд муҳокамаси) жараёни ҳисобланади.
Қайд этилганидек, фуқаролик суд ишларини юритишда ишлар одил судловнинг фақат суд томонидан амалга оширилиши, қонун ва суд олдида тенглик, судьяларнинг мустақиллиги ва уларнинг фақат қонунга бўйсуниши, тарафларнинг тортишуви ва тенг ҳуқуқлилиги каби принциплар асосида амалга оширилади.
– Одил судловга эришиш имконияти қанчалик кенгайди?
– Қонун билан одил судловга эришиш имкониятлари янада кенгайтирилди. Бунда биринчи инстанция судининг қароридан норози тарафлар вилоят судига апелляция ёки кассация тартибида шикоят қилиб, уларнинг ҳам натижасидан қониқмаса, ушбу иш мазкур судларда тафтиш тартибида кўриб чиқилади. Суд ишидан яна норози бўлинган тақдирда, вилоят ва унга тенглаштирилган судлар томонидан тафтиш тартибида кўриб чиқилган ишлар Олий суднинг судлов ҳайъатида қайта кўриб чиқилади.
Шунингдек, кассация инстанциясининг жорий этилиши келгусида манфаатдор шахслар томонидан қонуний кучга кирган суд ҳужжати устидан шикоят келтириш имконини беради.
Масалан, суддаги бир тараф ўзи қатнашган иш бўйича қабул қилинган суд ҳал қилув қарори ёки ажримидан қонуний кучга кирганидан кейин қайсидир ҳолатга кўра норози бўлиб қолиши мумкин. Ушбу ҳолатда шахс апелляция шикояти бериш муддатини ўтказиб юборган бўлади, аммо унда шикоят келтиришда процессуал ҳуқуқидан фойдаланган ҳолда кассация тартибида шикоят бериш ҳуқуқи мавжуд бўлади.
Фуқаролик ишини апелляция ва кассация тартибида қайта кўриш – суд процесси иштирокчиларининг суд ҳужжатининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилигини текшириш ҳуқуқини таъминловчи муҳим ҳуқуқий институт ҳисобланади.
Қонунга мувофиқ, апелляция шикояти (протести) суд томонидан ҳал қилув қарори қабул қилинган кундан эътиборан бир ой ичида берилиши мумкин.
Кассация шикояти (протести) биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарори қонуний кучга кирган кундан эътиборан олти ой ичида берилиши мумкин.
Тафтиш инстанцияси биринчи инстанция судининг апелляция ёки кассация тартибида кўрилган ҳал қилув қарори, ажрими, қарори ҳамда апелляция ёки кассация инстанцияси судининг ажримлари устидан берилган шикоятни (протестни) кўриб чиқиш натижаларига кўра, ҳал қилув қарорини, ажримни ёки қарорни ўзгаришсиз қолдиришга; ҳал қилув қарорини, ажримни ёки қарорни тўлиқ ёхуд қисман бекор қилишга ва янги ҳал қилув қарори, ажрим ёки қарор қабул қилишга; ҳал қилув қарорини, ажримни, қарорни тўлиқ ёки қисман ўзгартиришга; Фуқаролик процессуал кодексининг 372-2-моддаси биринчи қисмининг 4-бандида ва 372-4-моддаси иккинчи қисмининг 4-бандида назарда тутилган асослар мавжуд бўлган тақдирда, ҳал қилув қарорини, ажримни, қарорни бекор қилишга ва ишни янгидан кўриш учун апелляция ёки кассация инстанцияси судига юборишга; ҳал қилув қарорини, ажримни ёки қарорни тўлиқ ёки қисман бекор қилишга ва ушбу кодексда кўрсатилган асосларга кўра аризани кўрмасдан қолдиришга ёхуд иш юритишни тўлиқ ёки қисман тугатишга; айрим суд ҳужжатларини бекор қилишга ва иш бўйича илгари қабул қилинган суд ҳужжатларидан бирини ўз кучида қолдиришга ҳақли.
Тафтиш инстанцияси судининг ажримида, қарорида баён қилинган кўрсатмалар мазкур ишни янгидан кўраётган суд учун мажбурийдир.
Тафтиш инстанцияси суди у ёки бу далилнинг ишончлилиги ёки ишончсизлиги тўғрисидаги, айрим далилларнинг бошқаларидан устунлиги ҳақидаги, иш янгидан кўрилган тақдирда қандай қарор чиқарилиши кераклиги тўғрисидаги масалаларни олдиндан ҳал қилиб қўйишга ҳақли эмас.
Энди юқори инстанция судларига янада катта масъулият юкланиб, ишни янгидан кўриш учун қуйи судларга юбориш тартибининг бекор қилингани ҳам суд ҳужжатидан норози шахснинг юқори инстанцияга ишончини мустаҳкамлайди.
Қабул қилинган қонун фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий кафолатларини янада кучайтаришга, иш бўйича барча ҳолатлар суд томонидан ҳар томонлама ва тўлиқ текширилишига ҳамда халқнинг судларга бўлган ишончи янада ошишига хизмат қилади.
ЎзА мухбири
Норгул Абдураимва
суҳбатлашди.
Тошкент шаҳар судида Конституция қабул қилинганининг 31 йиллигига бағишланган байрам тадбири бўлиб ўтди
«Конституция – халқчил давлат, барқарор тараққиёт ва фаровон ҳаёт асоси!» шиори остида ўтказилган тадбирда Тошкент шаҳар судлари судьялари ва ходимлари, жамоатчилик ва оммавий ахборот воситалари вакиллари иштирок этди.
Тошкент шаҳар суди раиси Э.Ходжакулов сўзга чиқиб янги таҳрирдаги Конституция мамлакатимиз тараққиёти, жамиятнинг ривожи ҳамда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш, қонунийлик ва суд ҳокимиятининг чинакам мустақиллигини таъминлашда муҳим ўрин тутишини таъкидлади.
Маълумки, жорий йилда мамлакатимизда том маънода тарихий конституциявий ислоҳотлар муваффақият билан амалга оширилиб, 30 апрель куни ўтказилган умумхалқ референдумида янги таҳрирдаги Конституциямиз қабул қилинди.
Конституциявий ислоҳотлар натижасида янгиланган Бош қомусимиз ҳақиқий халқ Конституциясига айланиб, Президентимизнинг бевосита ташаббуси ва қатъияти билан амалга оширилаётган янги Ўзбекистонни бунёд этиш ва Учинчи Ренессанс пойдеворини қуриш йўлида мустаҳкам ҳуқуқий асос вазифасини ўтамоқда.
Тадбирда, шунингдек, сўз олган Ўзбекистон Судьялар ассоциацияси раиси У. Мингбоев, Ўзбекистон Ёшлар Иттифоқи «Ёш ҳуқуқшунослар Кенгаши» ННТ раиси Г.Турсунметова демократик ҳуқуқий давлатнинг муҳим таркибий қисми бўлган суд-ҳуқуқ тизимини чуқур ислоҳ этиш ва инсон ҳуқуқларини кафолатли ҳимоя қилиш давлат сиёсатининг устувор йўналиши сифатида белгиланиб, унинг қонунчилик асосларини янги таҳрирдаги Конституциямиздан ўрин олган энг демократик тамойил ва қоидалари ташкил этиши амалда кутилган самараларни бераётганини қайд этишди.
Тадбирда бир гуруҳ судья ва суд ходимларига ташаккурномалар тантанали суратда топширилди.